gemalen
De komst van de mechanisatie zorgde voor een verandering in het waterbeheer. De functie van windmolens werd (deels) overgenomen door machines. Eerst waren dit stoommachines welke in de loop van de tijd werden vervangen door zuiggasmotoren, dieselmotoren en uiteindelijk electrische motoren. Als wateropvoerwerktuigen werden in het begin schepraderen gebruikt. Later werden dit vijzels, zuigpompen, centrifugaalpompen en schroefpompen.
De eerste gemalen waren voorzien van schepraderen welke meestal aan de buitenkant van het gebouw waren geplaatst. De schepraderen zijn geleidelijk aan vervangen door vijzels (schroeven) welke een grotere hoogte konden overbruggen. De centrifugaalpomp welke in het maalgebouw werd geplaatst volgde de vijzel op. De pompen werden eerst door stoom aangedreven, later door dieselmotoren. De goedkopere schroefpomp dateert van 1915 en werd gebruikt voor kleinere opvoerhoogten.
Vanaf 1913 zijn nagenoeg alle gemalen voorzien van een dieselmotor en later een elektromotor. De latere (diesel)gemalen bestonden uit vierkante gebouwen van rode bakstenen met een overstekend dak. De elektrische gemalen werden meestal in groene metalen behuizingen geplaatst. Vaak staan deze bij het oude maalgebouw.
Klik op de foto’s voor weergave in groot formaat
Drie vormen van bemaling samen in één foto: het scheprad bij het dieselgemaal in Langerak, windbemaling met de Westermolen en electrische bemaling (groene kast op de achtergrond). Het dieselgemaal is gebouwd in 1939, de Westermolen is van 1652, beide zijn een rijksmonument.
Boezembemaling
In 1863 (boezemgemaal Hardinxveld-Giessendam) en in 1868 (Wisboomgemaal in Elshout/Kinderdijk) werden de eerste stoomgemalen voorzien van schepraderen gebouwd. Daarna volgden er meer. Voor de stoomgemalen waren grote gebouwen nodig om de machines, ketels en schepraderen in onder te brengen.
De afwatering met gemalen gaat via de boezemgemalen van de Nederwaard en de Overwaard in Kinderdijk en via het Lingeboezemgemaal aan het eind van het kanaal van Steenenhoek bij Hardinxveld. Deze laatste is één van de oudste boezemgemalen van Nederland. Het oude stoomgemaalgebouw waarvan alleen het machine- en ketelgebouw nog over is ligt ongeveer 120 meter achter het later gebouwde Mr. dr. G. Kolffgemaal. Het Kolffgemaal is uitgerust met drie schroefpompen welke worden aangedreven door drie 750pk sterke dieselmotoren.
Het in 1863 gebouwde schepradstoomgemaal in de boezem van de Linge. Hiervan is alleen het machine- en ketelgebouw nog over welke momenteel in gebruik is als woonhuis. De bemaling wordt sinds 1945 gedaan door het Mr. Dr. G. Kolff gemaal.
Het Mr. Dr. G. Kolffgemaal dient voor de bemaling van de Linge en ligt aan het in 1861 gegraven Kanaal van Steenenhoek, dat de uitmonding van de Linge in de Beneden Merwede vormt. Naast het gemaal bevinden zich een met hefdeuren uitgeruste uitwateringsluis en een scheepvaartsluis met puntdeuren.
Voor de boezems van de Overwaard en de Nederwaard werden in 1868 stoomgemalen gebouwd, het Wisboomgemaal en het Van Haaften gemaal. Het Wisboomgemaal werd omgebouwd tot elektrisch gemaal en in 1953 verder uitgebreid. Het Van Haaften gemaal werd in 1927 eerst omgebouwd tot een motorgemaal, waarna het in 1971-1972 werd vervangen door een nieuw gemaal met drie vijzels, het J.U. Smitgemaal.
Het Wisboomgemaal in Kinderdijk stamt uit 1868. Het gemaal is voor bezoekers geopend om te zien hoe vroeger met een stoom- en later met een electrisch schoepengemaal het water uit de Overwaard omhoog werd gepompt naar een maalkom voor het afvoeren op de rivier de Lek. Het gemaal is sinds 1995 niet meer in gebruik.
Het complex aan de Kinderdijk omvat twee boezems en meerdere gemalen met maalkommen. Lees meer…
Huidige gemalen
Vanaf 1913 werden nagenoeg alle gemalen voorzien van een dieselmotor en later een elektromotor. De latere dieselgemalen bestonden uit vierkante gebouwen van rode bakstenen met een overstekend dak. De elektrische gemalen zijn in veelal groene metalen behuizingen geplaatst. Vaak staan deze bij het oude maalgebouw.
Gemalenstichting
Om bedreigde gemalen voor hun ondergang te behoeden werd in 2000 de Regionale Gemalenstichting Alblasserwaard en Vijfheerenlanden opgericht. Deze stichting heeft een drietal gemalen in haar bezit: Dieselgemaal Polder Sliedrecht in Bleskensgraaf, Dieselgemaal De Biezen in Vianen en Dieselgemaal Overslingeland in Giessenburg. De stichting heeft verder een samenwerkingsverband met de Stichting Dieselgemaal Langerak.
Waardkenner heeft in oktober 2023 het Dieselgemaal Polder Sliedrecht bezocht en daar een video van gemaakt. Lees meer…
Bronnen:
Wikipedia, De Alblasserwaard (C.L. van Groningen)
Regionale Gemalenstichting Alblasserwaard en Vijfheerenlanden
Waterschap Rivierenland
